3. Zagadnienia ludnościowe

3. 1. Stan, struktura i dynamika rozwoju liczby ludności

Gmina Janikowo pod względem powierzchni i liczby ludności zajmuje w województwie kujawsko-pomorskim odległą lokatę wśród 127 gmin miejsko-wiejskich i wiejskich tego regionu. W tym rankingu miasto Janikowo występuje na środkowych pozycjach wśród 52 miast województwa. Pod względem powierzchni obszarów wiejskich należących do gminy z niespełna 83km2 obszar wiejski zajmuje dopiero 110 miejsce, a wśród miast 18 pozycję, (na 52), z powierzchnią ok. 10 km2. Pod względem ludnościowym z liczbą mieszkańców wsi wynoszącą 4735 osób plasuje się na miejscu 90, zaś przy zestawieniu stanu ludności miast z wielkością 9150 na środkowym, 23 miejscu, (na 52) (źródło: Województwo kujawsko-pomorskie w 1998 roku. Ważniejsze dane o województwie, powiatach i gminach; US Bydgoszcz, 1999).

Średnia gęstość zaludnienia wynosi 149 osób na km2 (na wsi 57 os./km2, w mieście 915), przy przeciętnej wartości tego wskaźnika występującej w gminach miejsko-wiejskich w wysokości 79 osób/km2. Liczba kobiet i liczba mężczyzn jest zbliżona i wynosi 6877 mężczyzn (49,4%) i 7026 kobiet (50,6%) (stan lipiec 2000 r). Współczynnik feminizacji wynosi dla całego obszaru 102,3, jednakże na wsi zaznacza się zdecydowana nadwyżka mężczyzn, bowiem na 100 mężczyzn przypada 96 kobiet, w mieście sytuacja jest odwrotna - na 100 mężczyzn przypadają 104 kobiety.

Ze struktury płci i wieku ludności wynika, że w wieku przedprodukcyjnym było w gminie 3639 osób (26,2%), w wieku produkcyjnym 8394 (60,4%) i poprodukcyjnym 1870 (13,4%) osób (stan lipiec 2000r). Warto tu podkreślić, że z roku na rok maleje liczba młodzieży do lat 17, która w roku 1995 stanowiła 29,3% ogółu mieszkańców gminy, a w 2000 już niespełna 26%. W tym samym okresie ostatnich lat wzrosła o ok. 2 punkty procentowe liczba ludności w wieku produkcyjnym i wynosiła odpowiednio 58,4% (1995 r) i 60,37% (2000r), natomiast liczba ludności w wieku poprodukcyjnym zwiększyła się z 12,1% (1995 r.) do % 13,4 (2000 r.). Aczkolwiek gmina i miasto Janikowo należą do obszarów jeszcze stosunkowo młodych pod względem demograficznym, to obserwując trendy demograficzne, należy się spodziewać, że w najbliższym czasie będzie się w dalszym ciągu zmniejszać liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym, przy jednocześnie dużym wzroście udziału ludności w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. Sytuacja ta może niekorzystnie odbić się na rynku pracy- potęgując problem bezrobocia i opieki społecznej dla bezrobotnych i ludzi starszych. (por. tabele i ryciny z piramidami płci i wieku ludności).

Tabela . Liczba ludności według grup wiekowych w gminie Janikowo

Miejscowość	Liczba ludności	Ludność w wieku przedprodukcyjnym (A)		Ludność w wieku produkcyjnym (B)		Ludność w wieku poprodukcyjnym (C)		Ludność w wieku nieprodukcyjnym (A+C)		Wskaźnik obciążenia ludnością w wieku nieprodukcyjnym (A+C) / B x100%
		liczba	%	liczba	%	liczba	%	liczba	%
Balice	105	27	25,7	54	51,4	24	22,9	51	48,6	94,4
Broniewice	401	118	29,4	230	57,4	53	13,2	171	42,6	74,3
Dębina	115	27	23,5	71	61,7	17	14,8	44	38,3	62,0
Dębowo	111	28	25,2	65	58,6	18	16,2	46	41,4	70,8
Dobieszewice	182	56	30,8	103	56,6	23	12,6	79	43,4	76,7
Dobieszewiczki	55	18	32,7	32	58,2	5	9,09	23	41,8	71,9
Głogówiec	252	74	29,4	156	61,9	22	8,73	96	38,1	61,5
Góry	112	43	38,4	62	55,4	7	6,25	50	44,6	80,6
Kołodziejewo	797	231	29	449	56,3	117	14,7	348	43,7	77,5
Kołuda Mała	342	75	21,9	188	55	79	23,1	154	45	81,9
Kołuda Wielka	479	140	29,2	308	64,3	31	6,47	171	35,7	55,5
Ludzisko	580	146	25,2	355	61,2	79	13,6	225	38,8	63,4
Ołdrzychowo	95	19	20	62	65,3	14	14,7	33	34,7	53,2
Pałuczyna	101	26	25,7	64	63,4	11	10,9	37	36,6	57,8
Sielec	133	36	27,1	81	60,9	16	12	52	39,1	64,2
Skalmierowice	96	24	25	59	61,5	13	13,5	37	38,5	62,7
Sosnówiec	105	31	29,5	63	60	11	10,5	42	40	66,7
Trląg	368	106	28,8	223	60,6	39	10,6	145	39,4	65,0
Wierzejewice	225	64	28,4	118	52,4	43	19,1	107	47,6	90,7
Wieś razem	4654	1289	27,7	2743	58,9	622	13,4	1911	41,1	69,7
M. Janikowo	9249	2350	25,4	5651	61,1	1248	13,5	3598	38,9	63,67
Gmina	13903	3639	26,2	8394	60,4	1870	13,4	5509	39,6	65,63

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyciągów spisu ludności z Biura Ruchu Ludności Urzędu Miasta i Gminy Janikowo. Stan na lipiec 2000r.

Tabela . Struktura ludności wg grup wieku w latach 1995-2000

Obszar	Kategoria wiekowa	1995	1996	1997	1998	1999	2000
Gmina Janikowo	wiek przedprodukcyjny	29,3	29,1	28,4	27,9	27,2	26,2
	wiek produkcyjny	58,5	58,6	58,8	58,9	59,3	60,4
	wiek poprodukcyjny	12,1	12,3	12,8	13,2	13,5	13,4
Miasto	wiek przedprodukcyjny	29,1	28,6	27,8	27,1	26,2	25,4
	wiek produkcyjny	60,1	60,2	60,0	60,2	60,5	61,1
	wiek poprodukcyjny	10,9	11,2	12,1	12,7	13,2	13,5
Wieś	wiek przedprodukcyjny	29,9	30,0	29,5	29,4	29,0	27,7
	wiek produkcyjny	55,5	55,6	56,3	56,5	57,0	58,9
	wiek poprodukcyjny	14,6	14,4	14,2	14,1	13,9	13,4

Rys. . Struktura ludności według grup wieku w mieście i gminie Janikowo

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS i wyciągów spisu ludności z Biura Ewidencji Ludności Urzędu Gminy i Miasta Janikowo

W ujęciu poszczególnych wsi sytuacja w zakresie struktury wieku jest dość zróżnicowana. Najmłodszymi miejscowościami w sensie demograficznym są Góry, Dobieszewiczki i Dobieszewice, w których liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym wynosi ponad 30% (odpowiednio od 30,8% do 38,4%), zaś najstarszymi pod tym względem wsiami są Kołuda Mała, Balice i Wierzejewice z bardzo wysokim udziałem od 23,1% do 19,1% ludności w wieku poprodukcyjnym. Najwięcej ludności w wieku produkcyjnym mają Ołdrzychowo (65,3%), Kołuda Wielka (64,3%) i Pałuczyna (63,4%).

Rys. . Liczba ludności miasta i gminy Janikowo w latach 1980-2000

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych GUS i danych uzyskanych w Urzędzie Gminy i Miasta Janikowo. Stan na lipiec 2000r.

Analizując dynamikę rozwoju liczby ludności gminy Janikowo w latach 1980-2000 zauważamy ciągły wzrost liczby mieszkańców, a liczba ludności uległa zwiększeniu aż o 1567 osób (w 1980- 12339, a 2000 - 13906- stan na 04.07.2000r), przy czym proces ten nie zachodził w sposób jednostajny, bowiem największy przyrost ludności nastąpił na początku lat 90-tych, kiedy to powiększyła się liczba ludności o ponad 600 osób (por. tab. , rys. ). Wypada tu podkreślić, że faktyczny przyrost stanu zaludnienia wystąpił jednakże tylko na terenie miejskim (o 1643 osoby w ostatnim dwudziestoleciu), natomiast na wsi ogólna liczba ludności zmniejszyła się o 79 osób.

Wywołane jest to przemianami społeczno-gospodarczymi jakie powstały w Polsce po 1989 roku, które to wpłynęły na pojawienie się nowych procesów i trendów w zachowaniach przestrzennych ludności. Z jednej strony obserwuje się od lat 80-tych pogłębianie tendencji

Rys. . Dynamika wzrostu liczby ludności w gminie Janikowo w latach 1980-2000

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych GUS i danych uzyskanych w Urzędzie Gminy i Miasta Janikowo. Stan na lipiec.2000r.

spadkowej w zakresie urodzeń, zgonów, a co za tym idzie przyrostu naturalnego, z drugiej zmniejszanie mobilności przestrzennej ludności, zarówno mobilności (migracji) lokalnej, regionalnej jak i wewnątrzwojewódzkiej. Sytuacja ta odbiła się na również na przemianach demograficznych i społecznych w mieście i gminie Janikowo, gdzie obserwuje się z jednej strony zarówno zmniejszanie wskaźnika urodzeń, wskaźnika przyrostu naturalnego, wskaźnika zawierania małżeństw, z drugiej natomiast saldo migracji dla całego obszaru jest dodatnie. To znaczy, iż pomimo zmniejszającej się od lat 80-tych mobilności ludności w mieście i gminie Janikowo rozpatrywanych łącznie przeważa napływ ludności nad odpływem. Zagadnienia te są przedmiotem dalszej analizy.

Bardzo istotnym zagadnieniem demograficznym jest kwestia struktury płci i wieku ludności. Wynika z niej, że najmłodszymi wsiami w sensie demograficznym są Góry, Dobieszewiczki i Dobieszewice, w których liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym wynosi ponad 30%, zaś najstarszymi pod tym względem wsiami są Kołuda Mała (ze zlokalizowanym tu Domem Opieki Społecznej), Balice i Wierzejewice z udziałem ponad 19% ludności w wieku poprodukcyjnym. Najwięcej ludności w wieku produkcyjnym mają Pałuczyna, Kołuda Wielka i Ołdrzychowo od 63,4% do 65,3%. Warto zaznaczyć, że największe obciążenie ludności ludnością w wieku nieprodukcyjnym (przed- i poprodukcyjnym) zanotowano we wsi Balice, gdzie wskaźnik obciążenia wynosi 64,4% i we wsi Wierzejewice- 90,7% (por. tab. )

Zjawisko to jest widoczne na piramidach płci i wieku ludności gminy Janikowo, gdzie widać wyraźne podcięcie piramidy za sprawą małej liczby ludności w najmłodszych rocznikach wieku (por. tab. i ryc. ).

By zagadnienie to przedstawić w miarę dokładnie zebrano liczbę ludności według płci i wieku (rocznikami) dla wszystkich 19 wsi i dla miasta Janikowa. Jednakże, ze względu na zmniejszone ramy objętościowe tego opracowania, w szczegółowej analizie uwzględniono 6 największych wsi tego obszaru (liczących powyżej 300 mieszkańców) - tj. Kołudę Małą, Trląg, Broniewice, Kołudę Wielką, Ludzisko i Kołodziejewo oraz miasto Janikowo (porównaj tabele i wykresy piramidy wieku i płci).

Ze strukturami płci i wieku wiąże się zjawisko feminizacji i maskulinizacji społeczności gminy (wskaźnik feminizacji jest to liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn, zaś wskaźnik maskulinizacji jest to liczba mężczyzn na 100 kobiet). W skali całego obszaru w zasadzie zachowane są proporcje płci, bowiem kobiet jest 7026, tj.50,6%, zaś mężczyzn 6877 co stanowi 49,4%. W skali poszczególnych wsi sytuacja w tym zakresie jest dość zróżnicowana. W dziewięciu wsiach (Skalmierowicach, Ludzisku, Pałuczynie, Głogówcu, Trlągu, Dębinie, Sielcu, Ołdrzychowie i Sosnówcu). jest więcej mężczyzn. W dwóch wsiach tj. Kołudzie Wielkiej i Wierzejewicach jest zachowana równowaga pomiędzy liczbą mężczyzn i kobiet (wskaźnik feminizacji waha się od 100,4 do 100,8), zaś w przypadku 7 wsi (Dobieszewic, Balic, Kołodziejewa, Kołudy Małej, Dębowa, Broniewic, Gór) odnotowujemy przewagę liczebną kobiet (porównaj tab. , rys. , mapę ).

Tabela . Struktura płci w mieście i gminie Janikowo (stan na lipiec 2000r. )

Nazwa wsi	liczba ludności	liczba mężczyzn	M %	Liczba Kobiet	K %	Współczynnik feminizacji
Balice	105	51	48,57	54,00	51,43	105,88
Broniewice	401	190	47,38	211,00	52,62	111,05
Dębina	115	60	52,17	55,00	47,83	91,67
Dębowo	111	53	47,75	58,00	52,25	109,43
Dobieszewice	182	88	48,35	94,00	51,65	106,82
Dobieszewiczki	55	28	50,91	27,00	49,09	96,43
Głogówiec	252	135	53,57	117,00	46,43	86,67
Góry	112	53	47,32	59,00	52,68	111,32
Kołodziejewo	797	383	48,06	414,00	51,94	108,09
Ludzisko	580	317	54,66	263,00	45,34	82,97
Ołdrzychowo	95	49	51,58	46,00	48,42	93,88
Pałuczyna	101	55	54,46	46,00	45,54	83,64
Sielec	133	69	51,88	64,00	48,12	92,75
Skalmierowice	96	53	55,21	43,00	44,79	81,13
Sosnówiec	105	53	50,48	52,00	49,52	98,11
Trląg	368	194	52,72	174,00	47,28	89,69
Wierzejewice	225	112	49,78	113,00	50,22	100,89
Kołuda Wielka	479	239	49,90	240,00	50,10	100,42
Kołuda Mała	342	164	47,95	178,00	52,05	108,54
Janikowo	9249	4531	48,99	4718	51,01	104,40

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyciągów spisu ludności z Biura Ruchu Ludności Urzędu Gminy i Miasta Janikowo

Objaśnienia: M - mężczyźni; K - kobiety

Rys. . Wskaźnik feminizacji w mieście i gminie Janikowo (stan na 4.07.2000r)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyciągów spisu ludności z Biura Ruchu Ludności Urzędu Gminy i Miasta Janikowo

Rys. . Struktura ludności wg płci w gminie Janikowo (stan na 7.06.2000r)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyciągów spisu ludności z Biura Ruchu Ludności Urzędu Gminy i Miasta Janikowo

3. 2. Ruch naturalny i migracyjny ludności

Zmiany demograficzne obserwowane w Polsce w latach osiemdziesiątych, a zwłaszcza w latach dziewięćdziesiątych są podobne do przemian, którym od ponad trzydziestu lat podlegają społeczeństwa krajów wysokorozwiniętych. Charakteryzują się one niską płodnością (współczynnik dzietności pozostaje poniżej poziomu gwarantującego prostą zastępowalność pokoleń), opóźnianiem zawierania małżeństw i prokreacji oraz zmianami modelu rodziny, przy czym wszystkie te zmiany nastąpiły w dość krótkim czasie w wielu krajach Europy Środkowej i Wschodniej, w tym również w Polsce. W skali krajowej dotyczy to zwłaszcza obszarów miejskich i podmiejskich, ale w ostatnich latach zjawisko to obserwuje się także na terenach wiejskich, które wprawdzie z lekkim opóźnieniem, dostosowują się do ogólnych tendencji w zachowaniach demograficznych.

Podstawowym czynnikiem zmian zachodzących w stanie cywilnym jest instytucja małżeństwa, która jest najbardziej rozpowszechnioną formą zakładania rodziny. Zawieranie małżeństw zmienia strukturę ludności według stanu cywilnego i pośrednio wywiera wpływ na kształtowanie się niektórych zjawisk ruchu ludności, przede wszystkim na kształtowanie się liczby urodzeń.

W gminie Janikowo, generalnie tak jak dla Polski, zanotowano spadek liczby zawieranych małżeństw np. w latach 1975-1981 średnio wynosił on od 8,9 do 11,8 związków małżeńskich na 1000 ludności na wsi, to już w latach 1990-1999 wskaźnik ten zdecydowanie spadł - średnio w mieście do 6,2‰, na wsi do 7,9‰, przy utrzymującej się stale tendencji spadkowej (w 1999 r. osiągnął już tylko wielkości 5,9‰ w mieście i zaledwie 3,8‰ na wsi). Bardzo charakterystycznym zjawiskiem jest występowanie w ostatnich latach niższych wartości tego wskaźnika na obszarach wiejskich, co jest niezgodne z ogólnymi trendami w tym zakresie. Wynika to z faktu zaawansowanego procesu starzenia się mieszkańców wsi i w związku z tym mniejszą liczbą osób w wieku matrymonialnym. Samo zaś miasto Janikowo jest jeszcze stosunkowo młode w sensie demograficznym stąd też wskaźnik zawierania małżeństw jest zbliżony do średniej krajowej.

Pochodną poziomu zawierania małżeństw i postaw w zachowaniach prokreacyjnych (matrymonialnych) jest poziom urodzeń, który w gminie Janikowo, tak jak w przypadku większości obszarów kraju ulega zmniejszaniu, bowiem w latach 1975-1981 wynosił on w mieście 17,9‰ a na wsi 24,5 urodzeń na 1000 osób, w kolejnym okresie 1982-1989 średni poziom współczynnika kształtował się od 17,7‰ w mieście do 20,5 ‰ na wsi, a w latach dziewięćdziesiątych (1990-1999) średnio na poziomie 14,6‰ (od 13,8‰ w mieście do 17,5 ‰ na wsi), przy stale obserwowanej tendencji malejącej (od 18,2‰ w 1990 roku do 9,7% w 1999 roku).

Proces ten wynika z nowej sytuacji społeczno-ekonomicznej kraju i dokonujących się przemian obyczajowych. Składa się na nie opóźnianie wieku zawierania małżeństw, zmiana modelu rodziny (przeciętna wielkość rodziny ulega dalszemu zmniejszaniu). U podstaw tych przeobrażeń leżą przemiany gospodarcze, jakie zaszły w kraju po 1989 roku. Wzrost znaczenia konkurencji na rynku pracy wymusza podnoszenie kwalifikacji zawodowych w związku z czym wydłuża się czas kształcenia (także wobec faktu braku możliwości znalezienia zatrudnienia wielu absolwentów szkół średnich decyduje się na kontynuację nauki jako alternatywę w wielu przypadkach nieskutecznego poszukiwania pracy). Dłuższy czas kształcenia oznacza opóźnienie wieku zawierania małżeństw i skraca tym samym okres prokreacji.

W odniesieniu do zgonów należy stwierdzić, że wskaźnik zgonów ulegał mniejszym wahaniom, aczkolwiek w latach siedemdziesiątych był on w gminie Janikowo nieco wyższy niż obecnie, bowiem wynosił średnio od 5,2‰ w mieście do 21,6‰ na wsi, zaś po tym okresie średnio w latach 1990-1999 wynosi on 11,4 na 1000 osób (8,0‰ w mieście i 18,1 ‰ na wsi, co wynika ze starszej struktury wieku ludności wiejskiej).

Notowane wielkości współczynnika zgonów na obszarach wiejskich przekraczają średnie wartości dla województwa kujawsko-pomorskiego, w związku z czym istotnym zadaniem staje się poddanie tego zjawiska głębszej analizie przestrzennej.

Wynikiem zmian w poziomie urodzeń i zgonów jest przyrost naturalny ludności. W gminie Janikowo (tak jak i na większości obszarów Polski) przyrost naturalny zmniejsza się z roku na rok. Jeśli w latach 1975-1981 wynosił on średnio 12,6‰ w mieście i jedynie 2,9‰ na wsi (na 1000 ludności), to już w kolejnym okresie (1982-1989) odpowiednio średnio roczna wynosiła od10,9‰ i do minus 3,0‰ na wsi, a w latach 1990 do 1999 średnio od 5,8 ‰ w mieście do –0,6‰ na wsi. W porównaniu z innymi obszarami przyrost ten jest w przypadku miasta stosunkowo duży, i wynika on z jego dość młodej struktury demograficznej, natomiast w przypadku wsi jest on niepokojąco niski i wynika z ogólnego procesu starzenia się mieszkańców obszarów wiejskich (zwłaszcza tam gdzie wieś pełni tylko jedną funkcję rolniczą - jest monofunkcyjna). W przypadku wsi o wielofunkcyjnym charakterze (gdzie jest różnorodność działalności, gdzie w zasadzie zawsze są młodsze struktury demograficzne) zmiany te nie są tak głębokie i przyrost naturalny jest jeszcze dodatni.

Rys. . Dynamika ruchu naturalnego ludności w gminie Janikowo
w latach 1991-1999 (na 1000 ludności)

Reasumując wyżej wymienione tendencje, należy stwierdzić, że gmina Janikowo nie odbiega pod względem kierunku zmian wskaźnika zawierania małżeństw, poziomu urodzeń i wskaźnika zgonów oraz przyrostu naturalnego od ogólnej tendencji jaką obserwuje się od początku lat dziewięćdziesiątych w Polsce. Nie bez znaczenia jest jednak poziom wymienionych wskaźników, który znacznie odbiega od średnich wartości dla regionu kujawsko-pomorskiego. Młoda struktura demograficzna mieszkańców miasta powoduje, że przy wielkości współczynnika małżeństw (5,9‰) i urodzeń (9,1‰) bardzo zbliżonej do stwierdzonych w województwie kujawsko-pomorskim (5,6‰ i 9,2‰ w 1999 roku) niższy współczynnik zgonów (miasto Janikowo: 8,6‰, miasta województwa 9,3‰) daje w rezultacie dodatni przyrost naturalny (w województwie kujawsko-pomorskim wynosił w 1999 roku minus 0,1‰). Z kolei na wsi poziom poszczególnych elementów ruchu naturalnego znacznie odbiega od średnich wielkości występujących na terenach wiejskich regionu kujawsko-pomorskiego. Różnice te wskazują na występowanie niekorzystnej struktury wieku ludności na wsi, o czym świadczy bardzo niski wskaźnik zawieranych małżeństw (3,8‰ na wsi gminy Janikowo, w kujawsko-pomorskim 6,2‰ w 1999 roku) i niższy wskaźnik urodzeń: 10,8‰ (przy 12,4‰ w województwie), a także niepokojący poziom współczynnika zgonów – w gminie na wsi 12,5‰ przy 10,0‰ na wsi województwa. W rezultacie bilansu urodzeń i zgonów zmniejsza się stan zaludnienia wsi, co jest zjawiskiem niekorzystnym. W prawdzie w latach 90-tych najniższe wartości przyrostu naturalnego na obszarach wiejskich gminy występowały w pierwszej połowie tego okresu (w 1992 roku minus 3,8‰), a w drugiej połowie za sprawą wzrostu urodzeń doszło do podniesienia przyrostu do poziomu dodatniego, jednakże niepokojący jest powrót w 1999 roku do ujemnych wartości.

Kolejnym zagadnieniem, jakie należy rozważyć, a które również wpływa na sytuację demograficzną obszaru są migracje ludności, głównie saldo migracji tj. różnica pomiędzy napływem ludności na teren gminy i odpływem z jej obszaru.

W przypadku gminy Janikowo poziom salda migracji w latach 90-tych jest dodatni. Chociaż należy podkreślić, że w latach 80-tych saldo migracji na obszarach wiejskich gminy było ujemne, jednakże w latach 90-tych (1991-1999) obserwuje się przewagę napływu ludności na obszar gminy nad odpływem. Fakt ten należy odnotować szczególnie, bowiem w większości wiejskich gmin województwa kujawsko - pomorskiego saldo migracji do początku lat dziewięćdziesiątych było ujemne. (por. tab. i rys. ). Jedynie w sześciu wsiach (Wierzejewicach, Broniewicach, Kołudzie Wielkiej, Sosnówcu, Dębinie i Głogówcu) saldo migracji stałej za lata 1991-1999 było ujemne (por. mapa). W pozostałych zanotowano wartości dodatnie, co należy odnotować szczególnie, bowiem w większości na terenach wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego można stwierdzić nadwyżkę odpływu nad napływem.

Tabela . Ruch migracyjny w gminie Janikowo w latach 1991-1999

		1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	1991-1999
		Napływ
Ogółem		329	531	360	216	182	138	156	233	191	2335
Z gminy		83	154	150	53	50	55	37	121	76	779
Z Inowrocławia		38	81	46	22	31	17	22	26	20	303
Z Bydgoszczy		18	29	27	16	4	1	3	13	7	118
Z pozostałych miejscowości województwa kuj pom		172	203	120	110	77	48	74	59	79	942
Z inne *		16	63	17	15	20	16	20	14	9	190
Z zagranicy		2	1	0	0	0	1	0	0	0	4
Odpływ
Ogółem	205		278	226	154	154	145	148	137	182	1631
Do gminy	24		85	71	9	9	3	1	14	41	256
Do Inowrocławia	55		71	31	36	29	33	35	32	44	366
Do Bydgoszczy	17		8	5	4	14	9	15	6	16	97
Do pozostałych miejscowości woj. kuj.- pom.	79		79	88	79	86	78	70	62	56	677
Do innych *	30		35	31	24	15	22	27	22	25	231
Za granicę	0		0	0	2	1	0	0	1	0	4
Saldo migracji
Ogółem	124		253	134	62	28	-7	8	96	9	707
W obrębie gminy	59		69	79	44	41	52	36	107	35	522
Z Inowrocławiem	-17		10	15	-14	2	-16	-13	-6	-24	-63
Z Bydgoszczą	1		21	22	12	-10	-8	-12	7	-9	24
Między pozostałymi miejscowościami województwa kuj pom	93		124	32	31	-9	-30	4	-3	23	265
Z innymi *	-14		28	-14	-9	5	-6	-7	-8	-16	-41
Z zagranicą	2		1	0	-2	-1	1	0	-1	0	0

* inne – wszystkie miejscowości w Polsce z wyjątkiem leżących na obszarze woj. kujawsko-pomorskiego

Z przeprowadzonych badań wynika, że w latach 1991-1999 w odpływie z gminy Janikowo ważną rolę odgrywało bliskie sąsiedztwo Inowrocławia (zwłaszcza w przepływach do i z Janikowem), bowiem w migracji do Inowrocławia wzięło udział 366 mieszkańców gminy, co stanowi 22,4% ogólnego odpływu w latach 1991-1999, do Bydgoszczy zaś w tym samym okresie czasu odpłynęło 97 osób co stanowi 5,9% ogólnego odpływu z gminy.

W napływie na teren gminy Janikowo udział Inowrocławia jest nieco mniejszy i wynosi on za analizowany okres 303 osoby, co stanowi jedynie 13,0% ogólnego napływu na teren gminy, napływ z Bydgoszczy wynosił 118 osób (w tym aż 82 przybyły do Kołudy Małej, do zlokalizowanego tam Domu Opieki Społecznej), co daje 5,1% ogólnego napływu do gminy Janikowo (por. tab. i rys. ). Wysoki udział, zarówno po stronie napływu, jak i odpływu, mają pozostałe miejscowości województwa kujawsko-pomorskiego (ponad 40% w obu przypadkach), tj. Pakość, Barcin, Mogilno, Strzelno, miejscowości leżące w najbliższym sąsiedztwie Inowrocławia, a także, choć w mniejszym stopniu, Toruń czy Włocławek.

A zatem w ruchu migracyjnym największą rolę odgrywają miejscowości województwa kujawsko -pomorskiego, głównie Inowrocław i Bydgoszcz (por. tabela wyżej).

Rys. . Ruch migracyjny w gminie Janikowo w latach 1991-1999

Rys. . Struktura migracji ludności w gminie Janikowo ( w latach 1991-1999)

Tab. . Saldo i obrót migracyjny gminy Janikowo w latach 1991-1999

Miejscowości	Saldo							Obrót
	Ogółem	w tym:						Ogółem	w tym:
		Z gminą	Z Inowrocławiem	Z Bydgoszczą	Z woj. kuj-pom	Z Innymi	Z zagranicą		Z gminą	Z Inowrocławiem	Z Bydgoszczą	Z woj. kuj-pom	Z Innymi	Z zagranicą
m. Janikowo	414	353	-69	-33	197	-33	-1	2104	509	473	75	745	295	7
Balice	19	15	1	0	2	1	0	33	21	3	0	6	3	0
Broniewice	-7	-4	-1	3	-4	-1	0	149	70	13	9	52	5	0
Dębina	-23	-4	-5	0	-13	-1	0	43	14	5	0	21	3	0
Dębowo	3	2	-1	5	-3	0	0	23	6	1	5	11	0	0
Dobieszewice	13	11	4	0	0	-2	0	75	19	6	2	46	2	0
Dobieszewiczki	2	1	0	-1	2	0	0	10	1	0	1	8	0	0
Głogówiec	-14	10	1	-4	-19	-2	0	90	20	5	4	53	8	0
Góry	16	14	-1	-4	7	0	0	32	14	1	4	13	0	0
Kołodziejewo	16	26	4	-6	6	-14	0	224	52	24	6	116	26	0
Kołuda Mała	219	42	23	68	79	7	0	413	56	65	96	181	15	0
Kołuda Wielka	-14	4	-10	-3	-5	0	0	138	54	18	3	53	10	0
Ludzisko	3	2	-1	-2	6	-2	0	223	40	41	8	108	26	0
Ołdrzychowo	8	6	-1	0	4	-1	0	30	18	1	0	10	1	0
Pałuczyna	13	0	1	0	15	-3	0	41	6	1	0	31	3	0
Sielec	13	8	-3	-1	4	4	1	43	10	3	1	20	8	1
Skalmierowice	2	-1	0	-1	1	3	0	18	13	0	1	1	3	0
Sosnówiec	-15	-1	-2	0	-14	2	0	57	19	2	0	34	2	0
Trląg	39	44	-5	0	-4	4	0	149	62	5	0	74	8	0
Wierzejewice	-2	-5	2	0	4	-3	0	72	31	2	0	36	3	0
gmina razem	704	523	-63	21	265	-41	0	3966	1035	669	215	1619	421	8

W ogólnym obrocie migracyjnym za lata 1991-1999, na obszarze gminy Janikowo brało udział prawie 4000 osób ( 2335 napływ i 1631 odpływ)- w tym ponad 50% stanowił obrót migracyjny z miastem Janikowem ( tj. 2104 osoby).

Mapa . Saldo migracji stałych w gminie Janikowo w latach 1991-1999

Rys. . Struktura wielkościowa wsi w gminie Janikowo (stan 20.07.2000r)

Wypadkową elementów ruchu naturalnego ludności (tj. urodzeń, zgonów, przyrostu naturalnego) oraz ruchu migracyjnego (napływu, odpływu, salda migracji) jest przyrost rzeczywisty ludności (por. mapy), a co za tym idzie struktura wielkościowa miejscowości w gminie Janikowo. Na obszarze gminy wielkość wsi jest dość zróżnicowana, choć nie występują tu wsie bardzo duże (liczące ponad 1000 mieszkańców). Największą jest Kołodziejewo o liczbie ludności wynoszącej 797 osób (lipiec 2000), dalej Ludzisko (580 osób), Kołuda Wielka (479) i Broniewice (401 mieszkańców). Spośród pozostałych pięć liczy od 200 do 400 osób, a resztę (dziewięć) stanowią wsie małe o liczbie ludności oscylującej wokół 100 mieszkańców. Najmniejsze wsie występują w południowej części gminy, są zatem najbardziej oddalone od Janikowa i od gminy Inowrocław, a sąsiadują z gminą Mogilno i Strzelno.

3.3. Zagadnienia społeczne

W niniejszym podrozdziale omówiono tylko niektóre zagadnienia społeczne, które mogą być pomocne dla opracowania Strategii rozwoju gminy Janikowo.

Ogółem w odniesieniu do rynku pracy należy zaznaczyć, że w 1999 roku było 3452 osoby zatrudnione w gospodarce narodowej, w tym 1258 kobiet (31.12.1999), zaś zarejestrowanych bezrobotnych 950 (stan 31.12.1997) w tym 585 kobiet. W ogólnej liczbie bezrobotnych 410 osób nie posiadało prawa do zasiłku.

Tab. . Pracujący ogółem w latach 1995-1999

Rys. . Dynamika zmian liczby pracujących (1995 rok=100%)

Przeważającą większość pracujących w gminie stanowią mieszkańcy miasta – aż 88,9% (w 1999 roku) ogółu pracujących. Należy zaznaczyć, że udział ten w ostatnich latach wzrósł (z 86% w 1995 roku), mimo, że stan pracujących w mieście w ciągu ostatnich pięciu lat zmniejszył się o 209 osób. Wynika to z dużego tempa spadku liczby pracujących na wsi - między 1995 a 1999 rokiem spadek o 152 osoby. Oznacza to, że w stosunku do 1995 roku udział pracujących na wsi zmniejszył się aż o 28,4 punktu procentowego, w mieście zaś o 6,4% (1995 r.=100%) – por. tabela i rycina. Tak gwałtowny spadek liczby pracujących na wsi jest zjawiskiem niepokojącym.

Wraz z opisanym zjawiskiem obserwuje się zmianę proporcji płci pracujących w gminie. Generalnie można stwierdzić stale rosnący odsetek kobiet wśród pracujących (w ciągu rozpatrywanych lat 1995-1999 zwiększył się w gminie z 34,2% do 36,4%). Pod względem odsetka mężczyzn i kobiet wśród pracujących w podziale na miasto i wieś widoczna jest bardzo duża różnica. W mieście proporcja ta wynosi 34,6% kobiet przy 65,4% mężczyzn, natomiast na terenach wiejskich w 1999 roku udział kobiet stanowił ponad połowę, tj. 51,2% (por. tabela i rycina).

Tab. . Pracujący w gminie Janikowo według płci

Rys. . Struktura płci pracujących w gminie Janikowo

Działające na terenie gminy podmioty gospodarcze w liczbie 667 (stan na 03.07.2000) dają (za wyjątkiem kilku większych podmiotów gospodarczych) zatrudnienie i utrzymanie ich właścicielom i z reguły najbliższej rodzinie. Są to jednak bardzo małe jednostki działalności gospodarczej. Najwięcej podmiotów gospodarczych związanych jest z działalnością w III sektorze gospodarczym (usługach). Stwarzają one ponad 70% miejsc pracy swoim właścicielom i ich krewnym. Uzupełniają je podmioty gospodarcze działające w II sektorze gospodarczym (przemysł i budownictwo). Łącznie na ten sektor gospodarczy przypada około 20% działalności zarejestrowanych w gminie podmiotów gospodarczych.

Liczba prywatnych przedsiębiorstw działających na terenie gminy w odniesieniu do 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym ( jest to tzw. wskaźnik przedsiębiorczości) w 1999 roku wynosiła 91,7‰ i 81,2‰ w 2000 (obliczenia własne na podstawie danych zebranych w Urzędzie Gminy i Miasta Janikowo oraz danych GUS). Oznacza to wyższy od średniej poziom tego wskaźnika, choć z “Programu Ekspertyz Regionalnych” opracowanego przez Centrum Badań Regionalnych wynika, iż wartość ta wynosi jedynie 67‰ (przy 81‰ dla województwa kujawsko-pomorskiego i 86‰ dla Polski w 1999 roku – za Centrum Badań Regionalnych). Wartość występująca w zestawieniu w/w Centrum Badań Regionalnych wskazuje na korzystanie przy jej obliczaniu ze starych danych statystycznych.

Tab. . Liczba podmiotów działających w gminie

Obszar	1995	1996	1997	1998	1999	2000 (03.07.)
Gmina Janikowo	324	347	451	570	755	667
Miasto	227	231	315	407	565	471
Wieś	97	116	136	163	190	196

Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS, dane z Urzędu Gminy i Miasta Janikowo

Stopa bezrobocia występująca w gminie utrzymuje się na średnim poziomie nieco ponad 10%. Bez wątpienia jednak problemem wymagającym podjęcia działań jest kwestia długotrwałego bezrobocia. Pozostający bez pracy powyżej roku stanowią prawie połowę ogólnej liczby bezrobotnych.

Tab. . Rynek pracy – bezrobotni w 1997 roku

	Ogółem	Miasto	Wieś
Liczba bezrobotnych	950	621	329
W tym kobiety	585	387	198
Pozostający bez pracy 13 m-cy i więcej	410	244	166
W wieku do 24 lat	350	236	114
Bez prawa do zasiłku	716	457	259
Stopa bezrobocia	11,68	11,33	12,39

Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS, Województwo kujawsko-pomorskie, WUS Bydgoszcz

Z kwestią zatrudnienia ludności, zjawiskiem bezrobocia, poziomem aktywności i przedsiębiorczości wiążą się również wszelkie problemy wynikające z braku miejsc pracy czy możliwości lub umiejętności ich tworzenia. Wprawdzie obszar gminy nie należy do szczególnie zagrożonych problemami społecznymi, jednak można wskazać na niektóre zagadnienia wymagające podjęcia działań. Wśród nich wymienić należy wspomniane powyżej długotrwałe bezrobocie.

Z poniższej tabeli wynika, że w latach 1996-1999 liczba rodzin korzystających z pomocy społecznej ze względu na bezrobocie wzrosła z 228 do 288 (w 1996 r. 1036 osób objętych pomocą, a w 1999 już 1158, w tym kobiet 308). Na walkę z najbardziej niebezpieczną formą bezrobocia - długotrwałym pozostawaniem bez pracy niezbędne są fundusze na roboty publiczne, prace interwencyjne czy zwiększanie miejsc pracy oraz kursy umożliwiające przygotowanie do podjęcia pracy w nowym, poszukiwanym na rynku pracy zawodzie. Istotne są także działania polegające na zatrudnianiu osób długotrwale bezrobotnych, bez prawa do zasiłku, rozwijania działalności gospodarczej w gminie czy stałym monitorowaniu zjawiska bezrobocia.

Kolejnym problemem wymagającym podjęcia działań jest problem ubóstwa. Z jego rozwiązywaniem wiąże się konieczność przeznaczania stałych nakładów z budżetu gminnego na pomoc społeczną. Jak wynika z zestawień (por. tabele) liczba rodzin objętych z tego powodu pomocą spada (rośnie w przypadku bezrobocia i niepełnosprawności). Niezbędne są jednak działania polegające na rozszerzaniu akcji dożywiania dzieci na terenie gminy, czy organizacji dla nich letniego wypoczynku (zwłaszcza dla dzieci z rodzin wielodzietnych). Istotną pomoc mogą stanowić w tym zakresie akcje charytatywne, zbiórki odzieży, sprzętów gospodarstwa domowego itp., a zatem działania mające na celu włączenie jak najliczniejszej grupy mieszkańców gminy w krąg pomagających.

Z ubóstwem wiąże się bezpośrednio kwestia zadłużenia mieszkaniowego, co wymaga jednak podjęcia osobnych kroków, polegających na udzielaniu dotacji mieszkaniowych, tworzeniu mieszkań socjalnych, stwarzaniu systemu zamiany lokali, czy udzielaniu kredytów na pokrycie zadłużeń mieszkaniowych.

Jeszcze innym problemem, o którym warto wspomnieć, jest starzenie się społeczności lokalnej. Istotne jest zapewnienie usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania osoby starszej, organizacja zajęć, spotkań, wycieczek i innych form spędzania wolnego czasu dla osób w podeszłym wieku, a także zapewnienie dostępu do lekarzy specjalistów czy rehabilitantów. Ważną kwestią jest również śledzenie na bieżąco zjawiska starzenia się ludności w gminie i podejmowanie z wyprzedzeniem niezbędnych działań.

Wymienione powyżej problemy stanowią tylko część z tych, które objęte są pomocą w ramach funkcjonowania Ośrodka Pomocy Społecznej. Bardzo szczegółowa analiza tych zagadnień wydaje się nieuzasadniona, bowiem Urząd Gminy i Miasta ma na ten temat wyczerpujące informacje i opracowane raporty.

Tab. . Wybrane zagadnienia dotyczące rodzin korzystających z pomocy społecznej (stan na 30.06.1999 r.)

L.p.	Typ rodziny	Liczba rodzin	Liczba osób w tych rodzinach
1.	Rodziny, dla których jedynym źródłem utrzymania są zasiłki z pomocy społecznej	23	29
2.	Rodziny, dla których jedynym własnym źródłem dochodu są zasiłki rodzinne	18	78
3.	Rodziny, które w ciągu ostatnich 2 lat systematycznie korzystały z różnych form pomocy społecznej	530	1750
4.	Rodziny osób bezrobotnych korzystających z pomocy społecznej:
	Ogółem	243	953
	W tym osób bezrobotnych w wieku:
	Od 20-30 lat	90	347
	Od 31-40 lat	89	391
	Od 41-50 lat	84	349
	Powyżej 50 lat	16	43

Źródło: “Program działań Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Janikowie”, ROPS, Toruń

Dość istotnych informacji o warunkach życia mieszkańców gminy dostarczają dane opisujące charakterystykę zasobów mieszkaniowych na rozważanym terenie (tabela poniżej).

Wynika z niej, że gmina pod względem podanych wskaźników wypada gorzej niż porównywany obszar województw kujawsko-pomorskiego, bowiem w gminie mniejsza jest przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkań, nieco większa liczba osób przypada także na jedno mieszkanie i na jedną izbę. Jak wynika jednak z zestawienia wskaźników charakteryzujących mieszkania nowo oddane do użytku stan ten może w najbliższym czasie ulec poprawie, bowiem średni metraż jest w tym wypadku dużo wyższy niż w nowych mieszkaniach w województwie kujawsko-pomorskim i wynosi ponad 100 m2.

Tab. . Charakterystyka zasobów mieszkaniowych gminy Janikowo

Lp.	Cecha	1995	1996	1997	1998	1999	Dane dla województwa
1.	Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkań w m2	57,30	57,36	57,40	57,54	57,71	59,07
2.	Przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie (w os.)	3,55	3,54	3,53	3,53	3,51	3,36
3.	Przeciętna liczba osób na 1 izbę (w os.)	1,04	1,04	1,03	1,03	1,03	0,96
4.	Liczba mieszkań oddana do użytku w kolejnych latach (w szt.)	20	7	7	10	16
5.	Liczba izb w w/w mieszkaniach (w szt.)	48	33	31	46	77
6.	Przeciętna powierzchnia użytkowa w/w mieszkań w m2	59,60	95,14	95,43	111,40	101,44	76,83
7.	Sieć wodociągowa (w km)	91,4	91,4	75,2	73,9	92,5
8.	Sieć kanalizacyjna (w km)	18,6	18,6	18,6	15,8	15,8
9.	Sieć gazowa (w km)	16,5	16,5	16,9	16,9	16,9

Ważnych zagadnieniem społecznym jest oświata, od niej zależy bowiem poziom wykształcenia mieszkańców gminy. W gminie aktualnie działa od września 2000 r 5 szkół podstawowych i 1 gimnazjum (por. tabela ). Ponadto w szkołach wiejskich (w Broniewicach, Kołodziejewie i Ludzisku) działają oddziały “0”, do których uczęszcza łącznie 56 dzieci (w roku szkolnym 2000/2001). W Janikowie oddziały te funkcjonują w ramach wychowania przedszkolnego.

Tabela . Szkoły podstawowe i gimnazja w gminie Janikowo (bez oddziałów “0”)

Warto byłoby pomyśleć, o stworzeniu instytucji Inspektora Oświaty Samorządowej, w celu koordynacji działań w zakresie oświaty i edukacji mieszkańców gminy Janikowo, bowiem ogólnie od poziomu wykształcenia zależeć będzie m.in. dalsze przekształcanie wsi w obszary wielofunkcyjne, a niskie wykształcenie mieszkańców może być podstawową barierą rozwoju w tym kierunku i w procesach integracyjnych z Unia Europejską. Istnieje ścisła korelacja pomiędzy poziomem wykształcenia a przekształceniami strukturalnymi, ludzie z wyższym poziomem wykształcenia szybciej tworzą nowe podmioty gospodarcze, są bardziej aktywni i łatwiej przyswajają innowacje techniczne, dokształcają się i szybciej przyuczają się do innych zawodów. Gmina powinna stworzyć jasny program rozwoju oświaty i edukacji na wsi, w tym celu.

Tabela . Liczba dzieci w wieku szkolnym i gimnazjalnym w gminie Janikowo - projekcja demograficzna na lata 2000-2006

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wskaźników przyrostu naturalnego, migracji i piramidy wieku ludności gminy Janikowo

Z projekcji demograficznej (porównaj tabela ) wynika, że z roku na rok będzie maleć liczba uczniów w szkołach podstawowych i wzrastać w gimnazjach, zwłaszcza w latach 2002 - 2005, później nastąpi również zmniejszanie liczby dzieci w gimnazjach.

rejestr zmian tej informacji »